M.Ə.Rəsulzadə Rusiya köləliyində olan ermənilər haqqında

Azərbaycan Milli Qurtuluş Hərəkatının böyük ideoloqu olan M.Ə.Rəsulzadənin mühacirətdə yaşadığı illərdə ermənilər haqqında çox maraqlı yazıları vardır. O, bu məqalələrində ermənilərin türklərə qarşı olan qisasçı hərəkətlərini və Rusiyanın təsirində yaşamağa məhkum olduqlarını faktlarla sübut edir.Hətta bir məqaləsində ermənilərin təmsilçisi Kaçaznuninin 1918-ci ilin mayında Ermənistanın müstəqilliyini elan etməkdə tərəddüddə olduğunu və bunun da bolşevik Rusiyasından ehtiyatlanma   mövqeyindən irəli gəldiyini izah edirdi.Mühacirətdə olan ermənilərin isə sovet rejiminə qarşı o qədər də fəal olmadığını sübut edən faktlar mövcuddur.Bu mənada M.Ə.Rəsulzadənin 1929-cu ildə “Odlu yurd”jurnalında nəşr edilmiş “Rusiya köləliyində” məqaləsi çox əhəmiyyətlidir.Həmin məqalə nəşrə hazırladığım “M.Ə.Rəsulzadə, Əsərləri, 2-ci cild, mühacirət dövrü-Türkiyə” kitabına daxil edilmişdir. Yazını ilk dəfə olaraq  moderator.az saytı vasitəsi ilə oxuculara təqdim edirəm.

Qafqasyalı mühərrirlərdən(müxbirlərdən) biri rus imperializmini tərvic edən erməni siyasilərinə pək yerində bir isim vermişdir − Rus imperializminin könüllüləri. Belələrinə, bizcə, eyni haqq və eyni müvəffəqiyyətlə “Rusiyanın kölələri” deməkdə caizdir(icazəlidir,haqlıdır).

Bu köləliyin parlaq bir misalını erməni mühərrirlərindən(müxbirlərindən) A.Hondkaryan vermişdir. Ukraynalı rəfiqimizin nöqtəli bir təbirincə “həqiqi rus” olan bu erməni sabıq Rusiya İxtilal Hökuməti rəisi Kerenski tərəfindən nəşr olunan “Dni” qəzetəsində “Türkiyə hizmətində” ünvanı altında bir məqalə yazmışdır.

Məqalə Rusiyada yaşayan məhkum millətlərin müməssilləri(nümayəndələri) tərəfindən imza olunaraq, Cenevrədə toplanacağı mütəsəvvir(təsvir olunan) kongreyə aid verilən bəyannamə münasibətilə yazılmışdır.

Parisdə intişar(nəşr edilən) edən “Prometey” məcmuəsi ətrafında birləşən, Rusiyadan xilas olmaq istəyən millətlərin bu “separatistcə” təşəbbüsü ruslardan ziyadə rus geçinən hondkaryanların həmiyyətlərinə toxunmuşdur.

Bir kərə baxınız! Bu, təhəmmül(dözüləsi) edilir bir hadisəmidir?!.. Olurmu ki, Ukrayna, Qafqasya, Türkistan, Kuban, Krım, Kazan və sairə kibi məmləkətlər Rusiya əsarətində qalmaq istəmədiklərini çıxışlarda bütün cahana qarşı elan etsinlər?! İstiqlal istəsinlər?!..

İstiqlal! Nə qədər kölə ruhlu olsalar, içərisindən “millətlər məhbəsində” qalmağı nə qədər canlarına minnət bilsələr də, Hondkaryanlar bu şüara cəbhədən hücum etmənin məzərrətini biləcək qədər kurnazdırlar(bicdirlər,hiyləgərdirlər). Bunu yapamazlar, çünki o zaman əsrin ən məqbul və ən yüksək məfhumuna qarşı çıxmış olurlar. Eyni zamanda bu tərzdə bir çıxış kəndisinə, nə olsa da, sosyalist süsü verən Kerenski qəzetəsinin zahiri məfkurəçiliyinə də uymaz! Sonra istiqlalçılığa cəbhədən hücum − Hondkaryanın mənsub olduğu milli müxalifdə də o qədər xoş görünməz. Çünki, sözdə olsa da, bir Ermənistan istiqlalından bəhs olunuyor!

İştə bu kibi mülahizələrlədir ki, Hondkaryan, bir çevirmə hərəkətilə, işi muğalətəyə(müzakirəyə) tökərək, Rusiyadakı “separatizmin” səmimi olmadığını isbata çalışıyor. Bu məqsədlə də o, bəzi erməni muğalətçilərinin (müzakirəçilərinin)ötədən bəri çevirib-çevirməyə alışqın olduqları “panturanizm” mövzusunu yaxalayır və silah arkadaşlarından Zarəvand namı ilə(adı ilə) birisinin yaxında nəşr ediləcək “Türkiyə və panturanizm” adlı əsərindən istifadə ediyor.

Bu əsərdən iqtibas etdiyi bəzi parçalarla o, isbata çalışıyor ki, “Prometey” ətrafında birləşən separatistlərin kökünü təşkil edən türk-tatar milliyyətçilərinin istədikləri istiqlal deyil, sadəcə Rusiyadan ayrılmaq və ondan sonra Türkiyəyə qovuşmaqdır.

Bu davasını təyid(təkid etmə) etmək üçün köləlik ruhu Hondkaryana acib bir metod(üsul) qullandırıyor(istifadə etmək): məgərsə kazanlı bir “tatar” mühərririnin “ədəbi zövqünü türkcə ədəbiyyat və mətbuat oxumaq sayəsində inkişaf etdirməsi” kəbairdən imiş... Öylə ya! Hondkaryanlarca dünyada yalnız bir ilham mənbəyi və yalnız bir zövq örnəyi vardır − Rusiya! Məgərsə “Türkiyədə məşrutiyyət elanının bütün türk-tatar məmləkətlərində sevinc və əlaqəylə qarşılandığı, kəza, əfvi caiz olmayan bir günah” imiş!.. Öylə ya, əlaqədar olmaq üçün rus məşrutiyyəti, rus nihilizmi, rus anarşizmi, rus komünizmi varkən bu türk məşrutiyətli, bu türk cumhuriyəti də nərədən çıxdı?!..

İstanbulda çıxan qəzetələri oxumağı, Türkiyədə zühur edən hürriyət hərəkətlərilə sadə əlaqədar olmağı belə Rusiya vətənsevənliyinə qarşı xəyanət tələqqi edən bir adamın artıq Rusiya imperializminə qarşı görülən düşmənanə vakaları nə surətlə qarşılayacağı təsəvvür edilsin!

Sizmidiniz müharibə əsnasında Rusiya hüdudlarını candan müdafiə etməyənlər?! Sizmisiniz rusofil olanları Qafqasya birliyi xaricində sayanlar?!.. O halda görürsünüz nəticəni! Türklərin ermənilərə yapdığını, rusların da sizə yapacaqlarını bəkləyiniz!

Hondkaryan köləcə yapdığı bu təhdid qarşısında yolunu şaşıracaq adamlar təsəvvür ediyorsa, yanılıyor.Biz, istiqlalçılar davamızı əsrin ən qüvvətli şüarına istinad etdiriyoruz; Rusiya imperializminin qəsb və istila nəticəsində təəssüs edən hüdudlarını müdafiə bizim üçün bir qayə olamazdı. Bizi bu qayəyə sədaqətsizliklə ittiham edəcək Rusiya imperatorluğu tarixə keçdiyi halda Hondkaryanların bu füzüli davada israrları kölə ruhlu olduqlarını isbat üçün nə parlaq bir dəlildir!

Papadan ziyadə katolik  buna derlər iştə!

Bizim kəndi hüdudları daxilində qalan rus millətinə qarşı ədavətimiz yoxdur. Biləkis ona bu xüsusda hər dürlü iyi təmənnilərdə bulunuruz. Fəqət bununla bərabər bizi istədiyimiz şəkildə həyatımızı qurtarmaqdan və mədəni həyatımıza istədiyimiz istiqaməti verməkdən mənilə, kəndi kərdunəsinə taxaraq, istismar və istila əməlində bulunan hər hanki rus imperializminə bütün varlığımızla düşmanız. Bunu biz bu imperializmin keçmişinə və halinə olduğu kibi, gələcəyinə də təşmil etməkdən zərrə qədər çəkinməyiz! Və əminiz ki, cahan əfkarı ümumiyyəsilə bərabər, tarix də Avstriya imperatorluğuna qarşı “ihanət”lə Rusiya cəbhəsinə iltica edən Çexoslavakları ittiham etmədiyi kibi, bizi də ittiham etməz!

Pantürkizm məsələsinə gəlincə, fürsətdən bilistifadə muğalətçilərin(müzakirəçilərin iğfal(aldatma) etmək istədikləri zümrəyə birdəfəlik anlatalım ki, islav millətlərində olduğu kibi, türk irqinə mənsub millətlərdə də bir birlik məfkurəsi doğmuş və bu doğuş müəyyən bir zaman romantik bir dövr yaşayaraq, o vaxta qədər, dini-islami düşünüş itiyadında bulunan siyasi türk -tatar əfkarı üzərində daha əsri və tərəqqi sevərcəsinə bir təsir yapmışdır.

Fəqət panslavsizmdən daha az real şərait və imkana malik olan panturanizm, panslavizmin ərdiyi nəticəyə nisbərən daha az bir zamanda gəlmiş və bugün ən kuyu panturanistlər belə sadə bir kültür birliyini mümkün mərtəbə mühafizəyə qeyrət etməklə iktifa etmişlərdir.

Ayaz İshaqi bəyin türk birliyinə və bu birliyə qarşı Türkiyə Cumhuriyyətinin vəzifələrindən bəhs edən məqaləsini qərəzkaranə surətdə  istifadə edən erməni rusçuları o məqalə münasibətilə, yenə Ankarada intişar edən “İnqilab” qəzetəsində yazılan hiddətli yazıları da görməlidilər. Və zənn etməyiz ki, görməmişlərdir. Ötədənbəri türkçü olaraq yazı yazan mühərrirlərin iştirakilə çıxdığı haldabu qəzetədə Əli Heydər Əmir bəyə rəğmən, Ayaz bəyin Türkiyə Cumhuriyyətindən digər türk məmləkətlərinin mənafilini müdafiə haqqındakı təmənnəsinə qarşı şiddətli mülahizələr vardı.

Ton etibarilə bu qədər şiddətli olmamaqla bərabər, türk milliyyətçiliyini irq nəzəriyyəsi sistemindən nasyonalitə nəzəriyyəsi siteminə keçirən Türkiyə məfkurəçilərinin Müvəffəqiyyəti sadə nəzəriyyəçilik sahəsində qalmamışdır. 

Türkiyə Cumhuriyyətinin yeni həyat əsasları qurularkən təqib olunan siyasət müasir demokrasilərdə mövcud milliyyət məfhumuna tamamilə uyğundur. Dünkü panturanizm düşünüşü ilə bugünkü türkizm arasında çex məfkurəçilərindən Palatskinin anladığı panslavizm ilə Gavliçekin anladığı panslavizm arasında olduğu qədər böyük bir fərq vardır. Palatski böyük qardaş Rusiyanın idarəsi altında böyük bir slav imperatorluğu təsəvvür eiyor və çexlərin xilasını ancaq Rusiyadan bəkliyordu. Halbuki Gavliçekin bu yüksəkdən uçan xəyala müqabil təlim etdiyi məfkurə, islavlığa sadiq qalmaqla bərabər, bir realitə olmaq üzrə, çexlərin bizzat kəndi qüvvətlərilə xilas olacaqları ümdəsini ortaya qoydu ki, bugünkü Çeko-Slovak Cumhuriyəti iştə bu realist məfkurənin təhəqqüqü deməkdir.

İslav birliyi fikri Çeko-Slovak dövlətinin təşəkkülünə mane olmadığı kibi, türk birliyi fikri də Azərbaycanın Qafqasya Konfederasyonuna girməsinə mane olamaz! Palatski iyarında bir idealist bəlkə də günün birində Çeko-Slovakya da daxil olduğu halda bütün islav dövlətlərinin bir siyasi birlik vücuda gətirəcəklərini düşünməkdədir. Fəqət böylə bir düşüncənin mövcudiyəti, şübhəsiz, Çeko-Slovak cumhuriyətinin bir həqiqət olduğunu inkar edəməz!

Türk birliyi üçün də böylədir. Eyni irqi karabet nəticəsində yaxın hars məhsullarına malik olan türk ellərindəki müştərək kimətləri mühafizə etməklə bərabər, ayrı-ayrı türk millətlərinin birər dövlət və cumhuriyyət halında istiqlal qazanmaq yolundakı hərəkətlərini şübhə altına almaq ancaq rus imperializminin könüllüləri və yaxud kölələri ola bilirlər!

Azərbaycan istiqlalçılığının türk birliyi fikrindən əzəmi surətdə mülhəm olduğunu inkar etməməklə bərabər, siyasətdə realizm mutakidi olan Azərbaycan milliyyətçiləri üçünü bu fikrin sadə hars sahəsində qabil tətbiq olacağı aşikardır. Buna görə də biz müstəqil Qafqasya Konfederasyonu fikrini zamanın ən aktual bir tezi olaraq müdafiə ediyoruz.

Qafqasya Konfederasyonunu əldə etmək üçün çalışan təşəkkül-lərin ancaq Rusiya imperializminə muarız qüvvətlərdən ibarət olaraq vücuda gəlməsi haqqındakı mütaliəmizi Türkiyəyə iltihaq niyyəti daşıdığımıza ətf etmək üçün ancaq Hondkaryan qədər Rusiya düşgünü və Türkiyə düşməni olmaq lazım!

“Rusofilliyini” yəni rus imperializminin dostu olduğunu etiraf edən Hondkaryan bu “pərəstiş”in istiqlalçılığı mühil olmadığını dava ediyor və gülünc olmaq əndişəsini göstərmədən, “rus ixtilalı Lehistana istiqlal verdi ya!” diyor. Söyləməl lazımdır ki, Lehistan istiqlalçılığının rus düşmənliyi üzərində qurulduğunu bilməyən, beynəlmiləl hərəkatlar tarixinə az-çox aşina tək bir münəvvər bulunamaz?!..

Əvət, Hondkaryan əfəndi! Panturanizmin dünkü romantik müməssillərinə Qafqasya Konfederasyonunun türk fikri üçün maneə təşkil etmədiyini söylədiyiniz kibi, sizə də rus pərəstişliyinin Qafqasya istiqlalçılığı ilə təlifi qabil olmadığını söyləməliyiz. Və sizin bir “günah” kibi göstərdiyiniz türk dostluğu isə buna qətiyyən bənzəməz! Rus imperializmilə mücadilə halında ikən, siz də qəbul ediniz ki, qafqasyalılar üçün “rusofillik” pək də müsbət bir dəstək olmasa gərək! Halbuki Rusiyanın kəndi milli hüdudu daxilində qalmasına candan tərəfdar almaları lazım gələn qonşu dövlətlərə Türkiyə ilə İrana qarşı qafqasyalılar tərəfindən göstəriləcək təvəccöhün(üzçevirmə,diqqət) mənası tamamilə başqa və müsbətdir. Hondkaryanların istədiyi kibi, Türkiyə düşmənliyi üzərinə təəssüs edən Qafqasya birliyinin bugünkü Sovetlər İttihadına daxil Mavərayi Qafqas Federasyonundan başqa bir mənası olamaz! Bu məna Hondkaryan düşünüşündəki bəzi erməni siyasilərini tatmin və onun rus əfəndilərini məmnun edərsə də, zənn etmyiz ki, qafqasyalı digər millətlərə mənsub siyasi təşəkkülləri, hətta erməni millətinin həqiqi və həyati mənfəətlərini dərk edərkən ağlı başında mütəfəkkirləri belə məmnun etsin?!

Qeyd etdiyimiz kibi, şimdi artıq, sırf hars sahəsinə çəkilərək, mövqeni tamamilə türk millətləri realitisinə tərk edən siyasi panturanizm xəyalı üzərində, rusçuluq taktiki namına, spekulyasiya yapan “həqiqi rus” erməniləri nədənsə daşnaksütyun mətbuatının meydana atdığı yeni çıxan “panaryanizm”dən heç də bəhs etmiyorlar. Daşnaksütyun firqəsinin rəsmi naşiri əfkarı bulunan “Droşak”ın “aryan ocağı” və “aryan mərkəzi” təşkili haqqındakı məruf təklifini A.Hondkaryan hər halda görmüş olsa gərəkdir. İşbu “ocaq” və “mərkəz” ətrafında “Droşak”ın rəyincə “nəcib farslar, cəngavər kürdlər, cəsur bəluçlar, cəngəlli giləklər və açıqgöz ermənilər, hətta əfqan və hindlilər − aryan cinsindən bütün millətlə toplanmalı və birləşməlidirlər!.. Bu birliyin qayəsi nədir? “Aryen qövmlərinin qan içici düşmənləri (!?) turanilərə qarşı aryen millətlərindən mütəşəkkil bir birlik təsisi!” öylə bir birlik ki, Yegikiyanın, əlbəttə, İranı sevdiyi üçün deyil, hiyləli bir manevra qullanmaq üçün bəyan etdiyi təsəvvürüncə “İranın bu birlikdəki rolu Prusyanın  Almaniya birliyində oynadığı roldur”.

(Bu xüsusdakı nöqteyi-nəzərimiz mühərrirlərindən M.B.Məhmədzadə bəy tərəfindən yazılan “Ermənilər və İran” nam risalədə tamamilə izah və təsbit edilmişdir. İstanbul, 1927).

Daşnaksütyun taktisyənləri aryen birliyindən bəhs edərkən bu böyük planın Rusiyaya şamil olacağından heç də həhs etməmişlərdir. Əcəba bu sükut − Hondkaryanın bizə tətbiq etdiyi metod üzrə  − Ermənistanın Rusiyadan ayrıldıqdan sonra İranla qovuşmasını icap etməzmi?

Etməz! Çünki “Droşak”çıların da, Kondkaryanların da məlul olduqları müştərək bir xəstəlik vardır ki, o da təqib etdikləri yanlış yol nəticəsində, üzərində inad göstərdikləri türk düşmənliyi və qonşu bədbaxtlığından ibarətdir.

Aryen birliyindən bəhsləri dəxi bu xəstəliyin müzmün avarizmindən başqa bir şey deyildir. İranlıları kəndi qonşuları, əzcümlə qafqasyalı azərbaycanlılar əleyhinə təhqrik məqsədilə uydurulan bu nəzəriyəyə, zənn etməyiz ki, kəndiləri də müsbət bir qiymət verirlər!.. Qonşu bədxahlığının burada da yeganə müəssir amil olduğu, bizcə, uzun boylu izaha möhtac deyildir.

Fəqət, bu yolun erməni millətinə çox bahaliyə mal olduğu artıq bütün cahana məlumdur. Yanlış yolun nərəsindən dönülürsə, kardır!..

Millətlərindən ziyadə kəndi zövq və mənfəətləri saikilə hərəkət edən erməni siyasilərindən bir qismi millətdaşlarını, bərabər yaşamaq məcburiyətində bulunduğu qonşuları əleyhində macəracuyanə çıxmazlara sövq etməkdən sakınırlarsa, kəndi irqdaşları hesabına, çox ağıllı və çox həmiyətli bir hərəkətdə bulunmuş olurlar!..

M.Ə.Rəsulzadə

Birinci qanun(yanvar) 1929, yıl: 1, sayı: 10